reformy, które wiążą się nie tyle ze zmianami wewnątrz systemu oświatowego, ile z całą jego strukturą, w tym szczególnie:

• z systemem finansowania (np. regulacje płac nauczycieli),
• ze zmianami statusu nauczycieli,
• z mechanizmami sprawowania władzy (nadzoru pedagogicznego) w systemie oświatowym,
• ze zmianą czasu trwania obowiązkowej nauki,
• ze zmianą typów szkół, z relacjami między typami i poziomami kształcenia, certyfikatami, kwalifikacjami itp.

reformy, które dotyczą rzeczywistej zmiany paradygmatu, przenikającej do „wewnętrznej logiki” systemu oświatowego; jest to typ reform głębokich, sięgających do zmian instytucjonalnych, organizacyjnych, wiążących się ze zmianą relacji między systemem oświatowym a systemem społecznym (np. nowa definicja państwa, decentralizacja kształcenia, liberalizacja rynku podręczników szkolnych, dostosowanie systemu zarządzania oświatą do nowej struktury państwa), radykalną zmianą kontroli jakości i efektywności kształcenia.

twórcze rozwinięcie idei zmiany świata dzięki edukacji angażującej się w jego sprawy i postrzeganie nauczycieli jako awangardy nowego ładu społecznego; formułuje on „pedagogikę dla uciśnionych” traktującą dialog między uczniami i dorosłymi pragnącymi zmian jako drogę do osiągnięcia krytycznego okresu transformacji.

określany mianem „amerykańskiej filozofii kryzysu”, wnosi sprzeciw wobec idei neutralności szkoły i żądanie przyznania nauczycielom i uczniom prawa do opowiadania się za czymś, okazywania stronniczości wynikającej z rozumowania i wiedzy.

dyrektywa metodologiczna powstała na gruncie antropologii kulturowej i etnologii, postulująca obiektywizm i antydeterminizm w badaniach zjawisk kulturowych, wypływająca z założenia o niepowtarzalności kultur; relatywizm kulturowy w skrajnej postaci zabrania wszelkiego wartościowania zjawisk kulturowych oraz usprawiedliwiania ingerencji w kultury obce, w wersji umiarkowanej postuluje umiarkowane wartościowanie faktów kulturowych, z punktu widzenia kultury reprezentowanej przez badacza oraz ostrożność przy porównywaniu różnych kultur.

zjawisko różnorodnie definiowane i opisywane z wielu perspektyw.

wyparcie; psychol. pojęcie wywodzące się z psychoanalizy, oznaczające najbardziej elementarny z mechanizmów obronnych; jego działanie polega na niedopuszczaniu do świadomości lub wtórnym z niej usuwaniu popędów, potrzeb, spostrzeżeń, myśli, uczuć wywołujących lęk; według S. Freuda wyparcie przebiega nieświadomie, natomiast czynniki wyparte ze świadomości nie giną, lecz stanowią jeden z istotnych mechanizmów motywujących ludzkie postępowanie; wyparte treści przejawiają się pośrednio w marzeniach sennych, fantazjach, czynnościach pomyłkowych itp.; nadmierne wyparcie pozbawia człowieka energii życiowej i prowadzi do nerwicy; wyparcie jest głównym mechanizmem obronnym w zaburzeniach histerycznych; prawdopodobnie stanowi ważny składnik innych mechanizmów obronnych.

odtwarzanie istniejącego w społeczeństwie systemu statusów.

zjawisko polegające na tym, że dzieci osób z dyplomami akademickimi zdobywają dyplomy, dzieci robotników kończą zwykle edukację na szkole zawodowej.

tworzenie przez edukację społecznego przeświadczenia o „egalności” oraz „nielegalności” określonych praktyk kulturowych; na przykład programy nauczania odzwierciedlają przede wszystkim kulturę społecznych elit – tzw. kulturę wysoką; włączenie jej tekstów i wartości do programu szkolnego czyni z niej kulturę „legalną”, jednocześnie pozbawiając takiego statusu teksty i wartości innych kultur.

w starożytności jedna z siedmiu sztuk wyzwolonych, w rzymskiej „teorii” pedagogicznej wykształcenie retoryczne zyskało naczelne miejsce, sztuka przemawiania była umiejętnością niezbędną dla każdego Rzymianina.

rewolucja dokonująca się na bazie dobrej woli; personalizm głosi rewolucję duchową i pokojową, odrzucając przemoc lub powstanie zbrojne.