antropogeneza
antropogeneza, pochodzenie (historia rodowa) człowieka, w tym rzędu → naczelnych, całokształt procesów ewolucyjnych, które doprowadziły do powstania człowieka współczesnego (Homo sapiens); dane paleontologiczne pozwalają na rekonstrukcję procesu a. od początku ery kenozoicznej (65 mln lat temu), kiedy z kopalnych ssaków owadożernych wyewoluowały pierwsze paleoceńskie naczelnopodobne ssaki (→ purgatorius i → pleziadapidy); z początkiem eocenu (ok. 54 mln lat) pojawiły się, w tropikalnym klimacie kontynentów półkuli płn., pierwsze naczelne (→ adapidy, przypominające dzisiejsze lemury i omomyidy, podobne do dzisiejszych wyraków); na przełomie eocenu i oligocenu (34 mln lat temu) na terenie Afryki pojawili się pierwsi przedstawiciele małp: parapiteki i propliopiteki (→ egiptopitek); w miocenie (23–5 mln lat) na kontynentach Starego Świata nastąpiła największa radiacja hominoidów (→ człekokształtnych); z tego okresu znane są m.in.: → prokonsule, → afropiteki, → driopiteki i → gigantopiteki; najstarszym → hominidem wydaje się późnomioceński (ok. 6 mln lat) → Orrorin, a niewątpliwie były nimi plio-plejstoceńskie → australopiteki (ok. 4,2–1,2 mln lat); bezpośredni przod kowie hominidów i dokładny czas rozdzielenia się linii człowiekowatych od najbliżej z nimi spokrewnionego szympansa nie są znane, z kilku znanych obecnie gatunków australopiteków za bezpośredniego przodka rodzaju Homo można uważać formę Australopithecus africanus; wraz z pojawieniem się u schyłku pliocenu (ok. 2,4 mln lat temu) rodzaju ludzkiego (→ Homo habilis), najwyraźniejszym trendem morfologicznym w ewolucji hominidów staje się zwiększanie mózgu oraz redukcja części twarzowej czaszki i zębów; w materiale kopalnym pojawiają się coraz liczniejsze i bardziej skomplikowane narzędzia kamienne, a później także inne ślady działalności kulturowej – pochówki zmarłych (→ neandertalczyk), malowidła naskalne (→ człowiek anatomicznie nowoczesny); dyskusyjnym zagadnieniem pozostaje wielotorowość przebiegu procesu ewolucji hominidów i filogenetyczne powiązania między poszczególnymi gatunkami.
