Bardo

Góry Świętokrzyskie, ordowik, sylur

Odsłonięcia

 

Ilustracje

Wąwóz Prągowiec (Fot. 2, str. 102 "Poznajemy Góry Świętokrzyskie") /fot. M. Stempień-Sałek
Fig. 1 - Wąwóz Prągowiec (Fot. 2,...
Powiększenie »
Zwietrzelina sylurskich łupków graptolitowych w wąwozie Prągowiec (Fot. 3, str. 103 "Poznajemy Góry Świętokrzyskie") /fot. M. Stempień-Sałek
Fig. 2 - Zwietrzelina sylurskich łupków...
Powiększenie »
Łupek ilasty z graptolitami Monograptus (wąwóz Prągowiec) /fot. K. Kossobudzki
Fig. 3 - Łupek ilasty z graptolitami...
Powiększenie »
Łupek ilasty z graptolitami Monograptus (wąwóz Prągowiec) - zbliżenie /fot. K. Kossobudzki
Fig. 3a - Łupek ilasty z graptolitami...
Powiększenie »
Trylobit Odontopleura ovata (wąwóz Prągowiec) /fot. K. Kossobudzki
Fig. 4 - Trylobit Odontopleura ovata...
Powiększenie »
Skorupa łodzika (wąwóz Prągowiec) /fot. K. Kossobudzki
Fig. 5a - Skorupa łodzika (wąwóz Prągowiec)...
Powiększenie »
Aptychy łodzika (wąwóz Prągowiec) /fot. K. Kossobudzki
Fig. 5b - Aptychy łodzika (wąwóz Prągowiec)...
Powiększenie »
Schematyczny przekrój geologiczny przez synklinę Barda.
Fig. 6 - Schematyczny przekrój geologiczny...
Powiększenie »

Problematyka

Spośród utworów paleozoicznych Gór Świętokrzyskich mało odporne na wietrzenie skały ordowiku i syluru należą do najsłabiej odsłoniętych. Można je obserwować prawie wyłącznie w naturalnych rozcięciach erozyjnych - parowach i skarpach strumieni. Rejon wsi Bardo położonej w południowej części Gór ok. 30 km na południowy-wschód od Kielc, jest pod wieloma względami miejscem unikatowym. Skały wspomnianych systemów budują tutaj niewielką synklinę w obrębie antyklinorium klimontowskiego, powstałą w czasie ruchów kaledońskich na przełomie syluru i dewonu. Jest to jedna z najlepiej czytelnych struktur tego wieku. W kilku odsłonięciach w jej obrębie można prześledzić skały trzech pięter strukturalnych (sandomierskiego, kaledońskiego i waryscyjskiego), dwie granice systemów (kambru z ordowikiem i ordowiku z sylurem) oraz najlepiej odsłonięty i najpełniejszy w regionie profil sylurskich łupków graptolitowych.

Chojnów Dół, parów położony we wschodniej części synkliny bardziańskiej w jej południowym skrzydle, jest jedynym obok Zalesia miejscem w G. Świętokrzyskich gdzie jest widoczna niezgodność sandomierska, efekt ruchów tektonicznych, których przyczyny i skutki budzą wśród naukowców kontrowersje. Na stojących prawie pionowo piaskowcach kambru dolnego leżą z kilkudziesięciostopniową niezgodnością kątową utwory ordowickie [4] należące do tremadoku górnego. Ich profil zaczyna cienki ok. 10-cio centymetrowej miąższości zlepieniec podstawowy oraz leżący wyżej zespół cienkoławicowych mułowców i piaskowców z wkładkami tufitów i charakterystycznych półprzezroczystych chalcedonitów. Chalcedonity po rozpuszczeniu w kwasie fluorowodorowym ujawniają drobne szczątki graptolitów, które stały się tematem jednej z najważniejszych w dziejach polskiej paleontologii prac, wydanej w 1948 roku monografii autorstwa Romana Kozłowskiego, poświęconej ich budowie i pochodzeniu [1]. Z chalcedonitów pochodzą również konodonty precyzyjnie datujące tę część profilu.

W odległości ok. 5 km na zachód od Chojnów Dołu, w Bardo Stawach w tym samym skrzydle synkliny odsłania się kontakt utworów ordowiku i syluru [4]. Najwyższa część profilu ordowickiego wykształcona w postaci żółtych, łatwo wietrzejących mułowców rejestruje spłycenie morza, które u schyłku aszgilu zaznaczyło się w skali globalnej w związku z rozwojem zlodowacenia na Gondwanie. Zmiany klimatyczne zapisały się również pojawieniem się charakterystycznego zimnolubnego zespołu ramienionogów i trylobitów, tzw. zespołu Hirnantia, notowanego także w tym odsłonięciu (ramienionogi: Hirnantia, Dalmanella, Eostropheodonta; trylobity: Mucronaspis mucronatus) oraz jednym z największych w dziejach Ziemi wielkich wymierań ("Historia Ziemi", str. 428-432). Na jasnych mułowcach leżą zgodnie w ciągłości sedymentacyjnej stromo nachylone ku północy radiolaryty i łupki z graptolitami najniższego landoweru. Drastyczna zmiana facji i zanik bentosu korelują się z ogólnoświatowym podniesieniem poziomu morza spowodowanym topnieniem czaszy lodowej i ekspansją niedotlenionych wód na szelfy.

Wyższa część profilu, obejmująca wenlok i ludlow dolny odsłania się w długim na ponad 400 m parowie Prągowiec, położonym w północnym skrzydle synkliny bardziańskiej w odległości ok. 2 km na północ od wsi Bardo [4]. W ciemnych łupkach ilastych oprócz masowych nagromadzeń graptolitów można znaleźć liczne proste łodziki. Miejscami wspomnianym skamieniałościom towarzyszą małże (m in. Cardiola i Slava), niewielkie "kolczaste" trylobity (Odontopleura ovata) oraz znacznie rzadsze ramienionogi, konularie i liliowce. Płaska niezaburzona laminacja osadu, brak powierzchni erozyjnych oraz materiału grubszej frakcji, wskazują na to, że środowisko sedymentacji łupków graptolitowych było zdominowane przez spokojną i powolną depozycję iłu z zawiesiny. Niedotlenienie wód stagnujących przy dnie basenu ograniczało możliwości rozwoju fauny bentonicznej i dlatego w łupkach dominują formy planktoniczne (graptolity) i nektoniczne (łodziki). Niekiedy jednak graptolity i łodziki wykazują wyraźną orientację spowodowaną słabymi prądami. Okresowe mieszanie się wód przydennych z bogatymi w tlen wodami powierzchniowymi umożliwiało zasiedlanie powierzchni dna przez bardziej zróżnicowane zespoły organizmów.

Z łupkami graptolitowymi kontrastują facjalnie leżące wyżej utwory szarogłazowe ludlowu górnego, odsłonięte w niewielkich parowach położonych kilkaset metrów na południe od Prągowca. Ilaste utwory z graptolitami występują w ich obrębie tylko w formie podrzędnych przeławiceń. Zmianie charakteru sedymentacji towarzyszy znaczny wzrost tempa gromadzenia się osadu. Gradacja ziaren widoczna w obrębie niektórych warstw a także spotykane na ich spągowych powierzchniach hieroglify prądowe i narzędziowe, wskazują na udział prądów zawiesinowych w transporcie materiału. Okruchy skał wulkanicznych i osadowych oraz piroklastyczny kwarc i skalenie pochodzą prawdopodobnie z obszaru położonego na południu w bezpośrednim sąsiedztwie bloku kieleckiego G. Świętokrzyskich [5]. Staropaleozoiczna historia G. Świętokrzyskich z dwoma blokami (terranami): kieleckim (południowym) oraz łysogórskim (północnym) o odmiennej przeszłości tektonicznej i facjalnej, jest przedmiotem wielu sporów naukowych (patrz rozdz.: Wiśniówka). "Bałtycka" sukcesja faun graptolitowych w regionie kieleckim, synchroniczne pojawienie się facji szarogłazowych w obydwu regionach, ten sam kierunek transportu i to samo źródło materiału detrytycznego, wydają się przemawiać za tym, że obydwa bloki - kielecki i łysogórski, znajdowały się w późnym sylurze w obrębie tego samego basenu sedymentacyjnego i najprawdopodobniej blisko paleokontynentu Baltiki [2]. Taką interpretację potwierdzają również dane paleomagnetyczne [3]. Po ludlowie w regionie kieleckim miały miejsce kaledońskie ruchy tektoniczne, w wyniku, których skały ordowiku i syluru zostały sfałdowane. Na obszarze powstałej w tym czasie synkliny bardziańskiej, na utworach syluru leżą niezgodnie skały dewońskie - ems i eifel, należące już do waryscyjskiego piętra strukturalnego.

Chalcedonity
Skały zbudowane z drobnokrystalicznej odmiany kwarcu - chalcedonu.
Hieroglify prądowe i narzędziowe
Odlewy śladów pozostawionych na dnie przez erodujący podłoże prąd lub niesione przez prąd przedmioty.

Uproszczona tabela stratygraficzna

Bardo - uproszczona tabela stratygraficzna.

Materiały uzupełniające

 
Informacje o książce