Wiśniówka
Góry Świętokrzyskie, kambr górnyOdsłonięcia
Ilustracje
-
Fig. 1 - Fragment południowej ściany...
-
Fig. 2 - Zmarszczki na powierzchniach warstw...
-
Fig. 3 - Aphelaspis rara: A - okaz;...
-
Fig. 4 - Rusophycus - odlew śladu...
-
Fig. 5 - Cruziana - odlew śladu...
-
Fig. 6 - Ciągła sekwencja odlewów śladów:...
Problematyka
Kambr w Górach Świętokrzyskich jest wykształcony w postaci naprzemianległych kompleksów skalnych z przewagą bądź piaskowców, bądź łupków ilasto-mułowcowych [2], osiągających łączną miąższość ponad 3,5 km. Jego wychodnie zajmują większą powierzchnię niż skały jakiegokolwiek z pozostałych systemów paleozoiku. Pomimo tego, niestety nie obfitują w odsłonięcia. Łupkowe partie profilu kryją się często w dolinach pod pokrywą utworów czwartorzędowych a zbudowane z piaskowców elewacje zwykle porastają gęste lasy.
W zachodniej części Pasma Masłowskiego, około 8 km na północny-wschód od centrum Kielc znajduje się jeden z największych kamieniołomów w Górach Świętokrzyskich - Wielka Wiśniówka. Eksploatuje się w nim skały, które jak żadne inne w regionie świętokrzyskim opierają się procesom wietrzenia i erozji i budują najwyższe pasma: Łysogóry i Jeleniowskie. Ostrokrawędzisty rumosz tych utworów zalega na północnych zboczach przyszczytowych partii Łysicy i Łysej Góry, tworząc malownicze gołoborza. Wielka Wiśniówka jest jedynym miejscem, w którym możemy prześledzić mający prawie 400 metrów grubości pełny profil tych utworów, obejmujący zasięgiem stratygraficznym niższą część kambru górnego [6]. Składają się nań drobno- i średnioziarniste piaskowce kwarcytyczne, kwarcyty, z cienkimi przeławiceniami łupków mułowcowych i ilastych, stromo nachylone ku północy. Warstwy piaskowców mają grubość od kilku centymetrów do ponad 1 metra. Procesy diagenetyczne, które spowodowały przekształcenie piaskowców kwarcowych o krzemionkowym spoiwie w piaskowce kwarcytyczne i kwarcyty, zatarły większość wewnątrzwarstwowych struktur. Dlatego struktury sedymentacyjne możemy obserwować najczęściej tylko na stropowych powierzchniach warstw. Wiele z nich pokrywają doskonale widoczne różnorodne zmarszczki powstałe w wyniku falowania i prądów w płytkiej części szelfu, na głębokości od kilkunastu do kilkudziesięciu metrów. Jednakże to nie strukturom sedymentacyjnym kamieniołom zawdzięcza światową sławę, lecz bardzo bogatemu zespołowi skamieniałości śladowych (tzw. ichnocenozie). Skamieniałości te występują na spągowych powierzchniach warstw piaskowców w postaci hieroglifów, czyli odlewów śladów pozostawionych przez zasiedlające muliste dno organizmy. Ślady zostały utrwalone w materiale piaszczystym, który pokrył powierzchnię dna. Kompakcja osadu postępująca stopniowo pod ciężarem osadzanych wyżej warstw spowodowała zatarcie śladów w plastycznych warstwach mułowcowych i ilastych. Nieliczne ślady powstały przy udziale ukwiałów (Bergaueria) i wieloszczetów (Diplocraterion), natomiast ogromna większość w wyniku bogatej aktywności życiowej trylobitów [3]. Ślady spoczynku (Rusophycus), rycia (Cruziana) oraz stąpania (Diplichnites) układają się niekiedy w ciągłą sekwencję, gdy znużony postojem albo zwabiony przepływającym obiadem drapieżnik zaczął się przemieszczać po dnie ryjąc w osadzie bruzdę odnóżami i kolcami policzkowymi i stopniowo zwiększając szybkość unosił się w toń wodną muskając jeszcze przez jakiś czas pazurkami powierzchnię dna. Znajdowane są również ślady zadrapań pozostawione przez odnóża trylobitów znoszonych przez prądy bokiem (Monomorphichnus, Dimorphichnus). Obfitość śladów zachęca do poszukiwania pancerzy ich producentów. Niestety skamieniałości trylobitów są niezwykle rzadkie, co znalazło wyraz w nazwie jednego z trzech znanych z Wiśniówki gatunków - Aphelaspis rara (rara - po łacinie "rzadka"). Kształt i rozmiary osobników tego gatunku wskazują na to, że właśnie one pozostawiły większość śladów spoczynku i pełzania. Pozostałe dwa gatunki to: Olenus solitarius i Protopeltura aciculata [5]. Tak znacznej dysproporcji ilości znalezionych szczątków trylobitów w stosunku do przypisywanych trylobitom śladów nie można wytłumaczyć jedynie tym, że jeden osobnik w ciągu swego życia pozostawiał wiele śladów - będąc stawonogiem zrzucał również liczne wylinki. Najprawdopodobniej lekkie szczątki były wynoszone w spokojniejsze strefy przez niosące materiał piaszczysty prądy, które nie były jednak dostatecznie intensywne, aby zniszczyć ślady utworzone w spoistym mule dennym. Zachowanie w stanie kopalnym nielicznych trylobitów było możliwe dzięki szybkiemu pogrzebaniu ich w osadzie jeszcze za życia lub zaraz po śmierci [3].
Pas utworów górnokambryjskich, których niższą stratygraficznie część stanowią skały odsłonięte w Wielkiej Wiśniówce, znajduje się w wydzielanym w Górach Świętokrzyskich ze względu na odmienną przeszłość facjalną i tektoniczną regionie łysogórskim (w sąsiadującym z nim od południa regionie kieleckim skały górnego kambru nie występują). Interesującym efektem analizy paleontologicznej zespołu trylobitów są wnioski biogeograficzne [6]. W początkach późnego kambru w regionie łysogórskim dominowali przedstawiciele gatunków znanych z Walii, która wraz z Anglią w starszym paleozoiku stanowiła część niewielkiego kontynentu - Awalonii, znajdującego się w kambrze na obrzeżeniu olbrzymiej Gondwany (patrz: "Historia Ziemi", str. 409 i 425). Awalońskim gatunkiem jest wspomniany już Aphelaspis rara. Przenoszone przez prądy morskie larwy trylobitów (dorosłe osobniki nie były na ogół dobrymi pływakami i żyjąc na szelfach źle znosiły dłuższe oceaniczne podróże) zasiedlały blok łysogórski i położoną prawdopodobnie na podobnej szerokości geograficznej Awalonię. W skałach kambryjskich młodszych od występujących w Wielkiej Wiśniówce, trylobity awalońskie zastępuje zespół form znanych wyłącznie z Gór Świętokrzyskich - endemitów, jak również pojawiają się zwiększając stopniowo swój udział gatunki charakterystyczne dla Baltiki (kontynentu, który obejmował tereny położone na wschód od dzisiejszych Gór Skandynawskich i północno-wschodniej Polski, po Ural; oraz po Morze Czarne i Kaspijskie na południu). Zmieniający się w czasie udział w zespołach trylobitowych form należących do różnych prowincji nie musiał być prostym efektem zmieniających się odległości pomiędzy dawnymi kontynentami. Mógł również być wynikiem zmian cyrkulacji prądów przenoszących larwy. To, czy sąsiadujący obecnie z krawędzią dawnej Baltiki blok łysogórski zajmował w kambrze podobną pozycję, jest przedmiotem żywej dyskusji naukowców [1].
Uproszczona tabela stratygraficzna
