Tumlin
Góry Świętokrzyskie, trias dolnyOdsłonięcia
Ilustracje
-
Fig. 1 - Widok zachodniej ściany w...
-
Fig. 2 - Wydmowe, wielkoskalowe warstwowania...
-
Fig. 3 - Zmarszczki wodne powstałe w...
-
Fig. 4 - Poligonalne szczeliny powstałe w...
-
Fig. 4a - Poligonalne szczeliny powstałe w...
-
Fig. 5 - Zwitki błotne powstałe w...
-
Fig. 5a - Zwitki błotne powstałe w...
-
Fig. 6 - Niewielki kanał erozyjny wycięty...
-
Fig. 7 - Tropy niewielkich gadów, które...
-
Fig. 8 - Środowisko depozycji piaskowców...
Problematyka
Utwory paleozoiczne Gór Świętokrzyskich są obrzeżone od północy, zachodu i południa przez skały triasowe, których dolną część stanowi pstry piaskowiec zdominowany przez facje lądowe. Jest to jedna z trzech jednostek litostratygraficznych wydzielanych w obrębie systemu na obszarze platformowym Europy już od pierwszej połowy XIX wieku (pozostałe dwie to: morski wapień muszlowy, i w przewadze lądowy kajper). Charakterystyczne czerwone piaskowce tej jednostki będące efektownym materiałem budowlanym, są eksploatowane w wielu kamieniołomach tradycyjnymi technikami, bez użycia materiałów wybuchowych. Największym z nich jest czynny (!) kamieniołom Tumlin Gród położony w północno-zachodnim obrzeżeniu G. Świętokrzyskich w odległości ok. 11 km na NWW od centrum Kielc. Odsłaniają się w nim średnio- i drobnoziarniste piaskowce, w których ziarna kwarcu z podrzędną domieszką skaleni są spojone materiałem żelazisto-ilastym. W ścianach o wysokości od kilku do kilkunastu metrów widać wyraźnie wielkoskalowe warstwowania skośne. Najdrobniejsze jednostki depozycyjne - pojedyncze laminy o grubości od kilkunastu milimetrów do paru centymetrów - zwykle wykazują dużą oboczną ciągłość i można je śledzić na przestrzeni nawet kilkudziesięciu metrów. Są one często lekko ugięte i wykazują nachylenie zmieniające się od prawie 40 stopni do horyzontalnego. Współkształtnie ułożone laminy tworzą zestawy o miąższości przekraczającej niekiedy 2 metry. Zestawy są ograniczone od góry i od dołu gładkimi, płaskimi lub niekiedy lekko wklęsłymi powierzchniami erozyjnymi, które są lekko nachylone w różnych kierunkach. Również laminy w sąsiadujących ze sobą zestawach wykazują często przeciwne nachylenie. Ten rodzaj warstwowania jest określany mianem klinowatego i bywa najczęściej spotykany w utworach pochodzenia eolicznego. Grube pakiety skośnie warstwowanych piaskowców charakteryzują się bardzo dobrą selekcją ziaren i reprezentują utwory wydmowe [1]. Piasek wywiewany z obniżeń międzywydmowych i dowietrznych stoków wydm gromadził się na stokach zawietrznych tworząc laminy nachylone w kierunku wiania wiatru pod kątem osiągającym maksymalna wartość trzydziestu kilku stopni (tzw. kąt naturalnego zsypu). Liczne powierzchnie erozyjne i stowarzyszone z nimi cienkie warstewki grubszej frakcji mają również eoliczną genezę i powstały w wyniku deflacji. Zmienne, często przeciwne nachylenie lamin w kolejnych skośnie warstwowanych zestawach jest efektem zmian kierunku wiatrów. Opisane piaskowce powstały w wyniku migracji wydm poprzecznych lub barchanów usypywanych przez wiatry wiejące z przeważającego kierunku południowego.
Nie wszystkie jednak utwory spotykane w kamieniołomie powstały w środowisku eolicznym. Niektóre pakiety warstwowanych horyzontalnie lub słabo nachylonych piaskowców charakteryzują się wyraźnie gorszą selekcją materiału. Większa domieszka iłu powoduje, że łatwiej wietrzeją rozwarstwiając się niekiedy na cienkie płytki. Można w nich spotkać struktury poligonalne szczelin z wysychania, zwitki błotne i ślady kropel deszczu, zachowane w formie odlewów w materiale piaszczystym. Tutaj również znajdziemy asymetryczne zmarszczki powstałe w środowisku wód płynących. W jednej ze ścian w północnej ścianie kamieniołomu zachował się widoczny w przekroju głęboki na ok. 2 m kanał erozyjny wycięty przez okresowo płynący strumień. Niektóre powierzchnie warstw noszą ślady działalności organizmów ryjących w błotnistym dnie kałuż, a zdarzają się nawet, niestety niezwykle rzadko, tropy niewielkich gadów, które kroczyły po wilgotnym podłożu. Utwory te powstały w obniżeniach międzywydmowych [1], które po krótkotrwałych ulewach zasilane przez spływające do nich strumienie, stawały się efemerycznymi, szybko wysychającymi zbiornikami wodnymi.
Udział eolianitów w utworach pstrego piaskowca obrzeżenia G. Świętokrzyskich nie jest duży. Przeważają osady środowisk rzecznych charakteryzujące się znacznie gorszą niż wydmowe selekcją ziaren. Spotkać w nich można zarówno przewarstwienia mułowców jak i zlepieńców z otoczakami kwarcu, lidytów, piaskowców i kwarcytów. Ich skład mineralny jest bogatszy o wszędobylski muskowit, którego blaszki w warunkach eolicznych były wywiewane i nie mogły się spotkać w jednym środowisku depozycji z ziarnami kwarcu. Piaskowce facji rzecznych są eksploatowane w wielu łomach dla potrzeb lokalnego budownictwa. Do najefektowniejszych odsłonięć należą położone na wzgórzu Kopaniny, na północ od wsi Gałęzice, w odległości ok. 15 km na WSW od Kielc. Wspólną cechą utworów różnych środowisk pstrego piaskowca w regionie świętokrzyskim jest generalnie znikomy udział w materiale detrytycznym skał lokalnych, pochodzących z trzonu paleozoicznego. We wczesnym triasie obszar G. Świętokrzyskich był zatem zrównany. Peneplenizacja powaryscyjskiej urozmaiconej rzeźby nastąpiła już w permie, po osadzeniu się okruchowych utworów typu zygmuntowskiego (patrz rozdz. Zygmuntówka). Materiał piaszczysty transportowany przez rzeki i wiatry z terenów położonych na południu Polski, na obszarze dzisiejszego trzonu paleozoicznego nie napotykał poza kilkoma wyjątkami, elewacji zbudowanych ze skał podłoża [2].
Uproszczona tabela stratygraficzna
