Szczeliniec
Sudety, kreda górnaOdsłonięcia
Ilustracje
-
Fig. 1 - Szczeliniec w Górach Stołowych...
-
Fig. 2 - Błędne Skały zbudowane podobnie jak...
-
Fig. 3 - Rozrastające się w kierunku głębszej...
Problematyka
Niecka śródsudecka jest jednym z dwóch (obok niecki północnosudeckiej) obszarów występowania utworów kredowych w Sudetach. Transgresja morska, która rozwijała się stopniowo na terenie Polski pozakarpackiej od schyłku wczesnej kredy, z początkiem późnej kredy - w cenomanie osiągnęła Sudety [2]. Peryferyczne położenie basenu niecki śródsudeckiej zarówno względem kredowego basenu czeskiego znajdującego się na południu, jak i basenu Polski środkowej na północy, spowodowało specyficzne wykształcenie kredy w tym rejonie. W tym czasie, gdy na większości przyległych obszarów w późnej kredzie dominowały osady węglanowe, Sudety były miejscem depozycji tzw. facji saksońsko-czeskich charakteryzujących się dużym udziałem utworów okruchowych, których materiał pochodził z niszczenia wyniesionych starych masywów zbudowanych ze skał krystalicznych.
Jedną z największych osobliwości krajobrazowych regionu są położone w zachodniej części niecki śródsudeckiej Góry Stołowe, zbudowane z leżących stosunkowo płasko skał cenomanu i turonu. Selektywne wietrzenie uformowało charakterystyczną rzeźbę terenu z rozległymi płaskimi dolinami wypreparowanymi w wapnistych utworach mułowcowych (tzw. marglach plenerowych), i zbudowanymi z odporniejszych piaskowców elewacjami o stromych, pionowych ścianach, z fantastycznymi formami skalnymi w postaci labiryntów, kolumn, bram itp. Piaskowce noszą nazwę "ciosowych" gdyż są pocięte systemem pionowych spękań ciosowych, wzdłuż których pękają na prostopadłościenne bloki.
Główne masywy G. Stołowych, w tym najwyższe wzniesienia - Szczeliniec (919 m) i Skalniak (915 m), budują wieńczące profil kredowy piaskowce kwarcowe o miąższości ok. 70 m, datowane inoceramami na górny turon (tzw. górne piaskowce ciosowe). Ich charakterystyczną cechą jest obecność gigantycznych, osiągających miąższość 18 m zestawów skośnie (tangencjalnie) ułożonych wastw. Płaskie powierzchnie ograniczające zestawy są poziome. Pojedyncze skośne warstwy rzadko przekraczają miąższość 10 cm a kierunek ich nachylenia jest zaskakująco stały na całym obszarze G. Stołowych i wskazuje na przyrost osadu w kierunku południowo-zachodnim, w stronę otwartego zbiornika. Inną odmianą wielkoskalowych struktur są przekątnie warstwowane wielozestawy o miąższościach od 10 do 20 m, ograniczone płaskimi, prawie poziomymi powierzchniami. Opisane wielkoskalowe struktury powstały na szelfie w płytkomorskim środowisku w trakcie intensywnej dostawy materiału piaszczystego ze strefy litoralnej na obszar dna podzielonego uskokami na tarasy, ograniczone stromymi skarpami. Sypany piasek gromadził się na stokach i u podnóży skarp w formie tarasów akumulacyjnych, które rozrastały się (progradowały) w kierunku głębszej części basenu [1]. Aktywna w trakcie sedymentacji tektonika sprzyjała powstawaniu osuwisk podmorskich. Ich osady wypełniają bruzdy erozyjne często zorientowane dłuższą osią w kierunku NE-SW (prostopadle do krawędzi tarasów) i albo nie wykazują uporządkowania, albo można w nich obserwować gradację ziaren od żwiru po drobny piasek. W górnej części profilu zaczynają stopniowo dominować zestawy, w których przekątnie ułożone warstwy są ograniczone od góry i od dołu płaskimi równoległymi powierzchniami ułożonymi poziomo (warstwowania tabularne), które powstały w wyniku sypania na płaskim dnie piasku przemieszczanego przez silne prądy. Towarzyszą im przekątnie warstwowane zestawy, które wypełniają wklęsłe zagłębienia erozyjne (warstwowania rynnowe) o głębokości zwykle poniżej 1 m, wycięte w podłożu przez prądy wywołane sztormami. Sztormową genezę mają również nieuławicone piaskowce z nagromadzeniami skorup małżów w spągowych częściach, pokrywające powierzchnie erozyjne. Opisane utwory górnej części profilu osadziły się na górnej, "nadskarpowej" powierzchni tarasu akumulacyjnego, będącej w zasięgu falowania i silnych prądów, i rejestrują spłycenie, które mogło być skutkiem obniżenia poziomu morza albo zasypania progradującym osadem dna u podnóża skarpy.
W profilu utworów kredowych G. Stołowych zapisały się 3 spłycające się ku górze cykle wyrażone stopniowym przejściem od wapnistych mułowców otwartego szelfu, przez piaskowce tarasów akumulacyjnych deponowane u podnóży skarp, po piaskowce z dużym udziałem utworów sztormowych, osadzone powyżej skarp. Piaskowce budujące Szczeliniec i Skalniak powstały w ostatnim cyklu.
Uproszczona tabela stratygraficzna
